اقتصاد ایران سال هاست بر مدار درآمدهای نفتی می چرخد و بخش عمده ای از بودجه خود را بر این اساس تنظیم می کند، اما از سال ۹۷ که ایالات متحده آمریکا از برجام خارج شد و همه تحریم های علیه ایران بازگشت، اوضاع تا حدی تغییر کرد. بازگشتن تحریم های آمریکا علیه ایران با تحریم های گذشته تفاوت زیادی داشت و این بار کشور نحر بم کننده قصد داشت صادرات نفت ایران را به صفر برساند. از این رو با یک برنامه ریزی مدون ابتدا هشت کشوری را که مشتری ثابت نفت ایران بودند، معاف کرد، که در این بخش ایران تا یک میلیون بشکه نفت صادر می کرد. در همان زمان برخی متولیان امور که انتظار داشتند این وضعیت با همین شرایط ادامه پیدا کند، اعلام کردند صادرات نفت ایران به کمتر از یک میلیون بشکه نخواهد رسید، اما آمریکا برنامه دیگری برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران در سر داشت. ایالات متحده آمریکا هر فصل با دو کشور وارد مذاکره شد تا صادرات نفت از ایران را کاهش دهند و به آنها تضمین داد که می تواند نفت موردنیازشان را تامین کند، هر چند هنوز ایران صادرات نفتش صفر نشده، اما دیگر نمی تواند روی در آمد آن مانند گذشته حساب باز کند و همین موضوع باعث شد کارشناسان بودجه بدون نفت را به دولت پیشنهاد دهند، قطعا اقتصاد بدون نفت یکی از آرزوهای دیرینه ایران است. مقام معظم رهبری از سال ۱۳۷۳ توجه به راهبرد اقتصاد بدون نفت را به دولت های وقت توصیه کردند و حتی سیاست هایی برای کاهش وابستگی اقتصاد ایران به نفت را ابلاغ کردند، اما به راستی کسب درآمد نفت أن قدر برای راحت و شیرین بود که هیچ زمانی سیستم برنامه و بودجه کشور نتوانست از آن دل بکند. حال ایران با مشکل

تأمین بودجه و درآمد رو به روست و دولت برای جبران این کسری، به افزایش قحاملبمت های انرژی از جمله بنزین که تبعات اقتصادی و اجتماعی زیادی به دنبال دارد. رو آورده است. به عقیده بسیاری از صاحبنظران با توجه به محدودیت درآمدهای دولت اکنون بهترین زمان برای واگذاری بخشی از اختیارات هزینه بر دولت به بخش خصوصی است تا آنها هم بتوانند در اقتصاد سهمی داشته باشند و هزینه های دولت در مجموع کاهش یابد. از سوی دیگر، به دلیل فعالیت بخش خصوصی دولت از آنها مالیات دریافت خواهد کرد، که باعث افزایش درآمد دولت خواهد شد. در مجلس اول شورای اسلامی هم در کمیسیون برنامه و بودجه تصویب شد سالانه ۱۰ درصد از وابستگی بودجه به نفت کاهش یابد، تا طی ۱۰ سال این وابستگی به صفر برسد، اما شش ماه پس از تصویب این طرح برخی افراد اعلام کردند انقلاب برای نفت نیست اما نفت برای انقلاب است. از این رو طرح مصوب کم کم ہی رنگ و به فراموشی سپرده شد چندی پیش میزگردی با حضور جمعی از کارشناسان و اقتصاددانان پیرامون نقش نفت در اقتصاد ایران برگزار شد.

حسین رفیعی، رضا مظهری، کمال اطهاری و لطف الله میثمی اعضای حاضر در این میزگرد بودند، میثمی در این زمینه به تجربه مصدق در اداره اقتصاد ایران بدون نفت اشاره کرد و گفت: کشورهای غربی نمی خواهند ایران اقتصاد بدون نفت را تجربه کند، علی رغم این که هر بار که ایران توانسته از این بند رها شود، اقداماتی انجام دادند تا دوباره وابستگی ایجاد شود. مصدق ۲۸ ماه کشور را بدون این که ذرهای صادرات داشته باشد، به شکل متوازی اداره کرد. عده ای معتقدند علت کودتا همین خودکفایی و اقتصاد بدون نفت بوده است.

این که یک کشور نفت خیز بتواند بدون نفت مملکتش را اداره کند و این برای سایر کشورها الگو شود، برایشان خطرناک بود. اطهاری در این زمینه معتقد است اقتصاد مقاومتی نیاز به ایجاد ندارد، بلکه باید آن را احیا کنیم. فرهنگ اقتصاد مقاومتی که محور توسعه است، در ایران ریشه دارد و باید آن را به حرکت درآورد. مظهری در این زمینه توضیح داد: آقای انور خامه ای در کتاب

اقتصاد بدون نفت» خود می گوید وقتی نماینده کمپانی تفتی آمریکا با وزیر امور خارجه آمریکا پیش از کودتا صحبت می کند، به او می گوید ما قبول کرده ایم که به هر حال نفت ایران توسط مصدق و مجلس ایران ملی شده است، ولی باید مصدق گوشمالی داده شود که عراق و عربستان و جاهای دیگر از ایران الگو نگیرند و نفت خود را ملی نکنند رفیعی نیز در این زمینه معتقد است در شرایط موجود باید قانون اساسی را جدی بگیریم. قانون اساسی می گوید همه با هم برابرند، بنابراین اگر همه شرکتها و نهادها مالیات بدهند. این گونه که کارشناسی شده، در صورت پرداخت مالیات مملکت باید بدون درآمد نفت بچرخد؛ البته بدون سرمایه گذاری های سنگین

میثم پیله فروش، کارشناس بودجه، به وخارزم» گفت: یکی از ابزارهای درآمد دولت مالیات است، اما در این شرایط اصلا به صلاح نیست که رقم مالیات هر واحد صنفی افزایش یابد اما در همین حال باید پایه های مالیاتی بالا برود و افرادی که اکنون مالیات نمی دهند، وارد لیست پرداخت کنندگان مالیات شوند. اداره اقتصاد ایران بدون نفت مستلزم اجرای برخی قوانین از جمله مالیات بر عایدی سرمایه، مسکن و خودرو است، اما هنوز اجرای این قوانین در بدنه دولت دیده نمی شود. حتی مجلس نیز در این زمینه اقدامی انجام نداده

وحید شقاقی شهری، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، با بیان این که امکان کاهش وابستگی بودجه به نفت وجود دارد، به وخارزم» گفت: دولت در بودجه سال آینده پیش بینی کرده روزانه یک میلیون بشکه نفت صادر کند و روی در آمد آن حساب کرده، اما بحث اصلی اینجاست که ما هنوز نمی توانیم به این میزان نفت بفروشیم و پول آن را در بافت کنیم او با بیان این که دولت باید برنامه ریزی خود را در درآمدهای نفتی تغییر دهد، افزود: اگر دولت ها به سمت تغییر مسیر درآمدهای نفتی پیش بروند، قطعا کشور به سمت پیشرفت می رود. به این صورت که درآمدهای نفتی باید صرف پروژه های عمرانی شود، اما متأسفانه بخشی از این درآمد صرف پرداخت حقوق کارمندان دولت می شود. عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی با اشاره به این که بهترین زمان برای اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی است، بیان کرد: برای اداره کشور بدون نفت نیاز به کاهش هزینه ها داریم، که با توجه به کاهش درآمد و افزایش هزینه های دولت بهترین زمان برای به میدان آوردن بخش خصوصی است شقاقی شهری تأکید کرد: در طول سال های گذشته دولت ها موظف بودند ۳۰ درصد از درآمدهای نفتی را به صندوق توسعه ملی برای سرمایه گذاری بخش خصوصی واریز کنند، اما دولت ها علاوه بر حساب روی درآمدهای نفتی، برداشت از صندوق توسعه ملی را نیز در برنامه کاری خود به منظور پوشش هزینه ها قرار می دادند. با این تفاسیر قطعا در سال آینده که بودجه مناسبی به منظور کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی تدوین نشده، رهبر معظم انقلاب اجازه برداشت از این صندوق را نمی دهد به گفته او، بودجه بدون نفت برای دولت یک الزام و اجبار است و دولت اختیاری در انتخاب آن ندارد. زمانی می توانستیم از اختیار دولت برای انتخاب بین بودجه با نفت و بودجه بدون نفت حرف بزنیم که درآمدهای نفتی بالا بود، ولی الان دولت هیچ اختیاری ندارد و امکان بسته شدن بودجه با درآمدهای نفتی وجود ندارد. درآمدهای دولت در حوزه نفت به شدت کاهش یافته و صادرات نفت به زیر ۳۰۰ هزار بشکه در روز رسیده و طبق این درآمد، به اجبار بودجه بدون احتساب درآمدهای نفتی بسته خواهد شد.

پیله فروش با بیان این که دولت باید در زمینه معافیت های مالیاتی تجدید نظر کند، تأکید کرد: معافیت مالیاتی باید به تولید کننده واقعی برسد، که برای به نتیجه رسیدن این موضوع نیاز به اصلاح نظام بودجه ریزی و نظام مالیاتی داریم. کنترل فرار مالیاتی درآمد دولت را تا حد زیادی افزایش خواهد داد، اما برخی بروکراسی ها و اختلاف نظر در بدنه کارشناسی باعث شده اجرای این قوانین مفید به تعویق بیفتد. این کارشناس بودجه گفت: اکنون زمان کمک به دولت برای برون رفت از بحران و کاهش وابستگی بودجه به نفت است، اما اگر در طول یک دهه گذشته یک پالایشگاه مانند ستاره خلیج فارس ساخته بودیم، اکنون نیاز به صادرات نفت نداشتیم و صادرات بنزین بیش از درآمد نفت برای دولت و کشور عایدی داشت او با بیان این که نگاه به منابع موجود کشور می تواند راهی برای توسعه ایران باشد، توضیح داد: متأسفانه نگاه برخی کارشناسان به کشورهای خارجی است تا بیایند برای اقتصاد ایران نسخه بپیچند، اما یکی از راه های برون رفت از بحران این است که باید تصور کنیم کشور تا مدتها در تحریم است و اقتصادمان را با همین شرایط در نظر بگیریم به گفته پیله فروش، طبق نظر کارشناسان، دولت برای سال آینده ۱۰۰ هزار میلیارد تومان کسری ش د بودجه دارد، اما کاهش معافیت های مالباتی و مقابله با فرار مالیاتی می تواند تا حدی این کاهش درآمد را جبران کند.

سهراب اکبری- فصلنامه وخارزم، بهار 1399