صنعت پالایش نفت خام به‌عنوان راه گریزی برای جلوگیری از خام‌فروشی نفت و ایجاد ارزش افزوده از تصفیه نفت شناخته می‌شود. تاکیدات اخیر مسوولان کشور مبنی بر عدم خام فروشی محصولات، کاملا به اهمیت رونق این صنعت اشاره دارد. در این شرایط، سودآوری مناسب و منطقی می‌تواند سرمایه‌ها را به سوی این صنعت سوق دهد. بر این اساس، «دنیای اقتصاد» به بررسی روند سودآوری شرکت‌های پالایشی بورسی و فرابورسی پرداخته است.

با بررسی صورت‌های مالی این شرکت‌ها در سال‌های اخیر آشکار شد متغیرهایی مانند تغییرات نرخ ارز، تغییرات قیمت نفت و به‌تبع آن قیمت محصولات و همچنین مشکلات کیفی محصولات فعلی پالایشگاه در این سال‌ها بر روند سودآوری پالایشگاه‌ها اثرگذار بوده است.

مقدمه‌ای بر گروه تصفیه نفت

تولید فرآورده‌های نفتی و تامین خوراک صنایع پایین‌دست، عمده فعالیت شرکت‌های پالایشی را به خود اختصاص می‌دهد. از جمله محصولات این شرکت‌ها می‌توان به بنزین، نفت گاز، نفت سفید، وکیوم باتوم و همچنین نفت کوره اشاره کرد. در این میان، بنزین و نفت گاز به‌عنوان سوخت اصلی دستگاه‌های نقلیه محسوب می‌شود، نفت کوره نیز به‌عنوان ماده سوختنی برای موتورهای دیزلی و نیروگاه‌ها استفاده می‌شود همچنین، وکیوم باتوم به‌عنوان ماده اولیه تولید قیر و نفتا نیز به‌عنوان ماده اولیه برای صنایع شیمیایی و پتروشیمی استفاده می‌شود.

رصد نوسانات قیمتی نفت در گروه تصفیه نفت

نفت به‌عنوان ماده اولیه مورد استفاده در این صنعت بخش عمده‌ای از بهای تمام‌شده کالا را شامل می‌شود. در این خصوص، بیش از 90 درصد از بهای تمام شده کالای فروش رفته در برخی شرکت‌های این صنعت به خرید نفت اختصاص دارد. این موضوع در کنار حاشیه سود ناخالص کم (کمتر از 5 درصد) این شرکت‌ها کاملا بیانگر اثرات نوسانات قیمت نفت در تغییرات قیمت محصولات و در نتیجه سودآوری این صنعت است. در این خصوص، در هفته‌های اخیر با ابلاغیه پالایش و پخش به شرکت‌های پالایشی مبنی بر کاهش نرخ نفت خریداری شده (یک دلار برای ماه‌های ابتدایی سال) شاهد افزایش مقدار سود محقق شده (در دوره سه ماه ابتدایی سال) در صورت‌های مالی شرکت پالایش نفت اصفهان بودیم. این موضوع نیز به وابستگی شدید سودآوری این صنعت به قیمت‌گذاری نفت به‌عنوان ماده اولیه اشاره دارد.

به‌طور کلی تغییرات قیمت نفت اثرات زیادی را روی سودآوری شرکت‌های پالایشی در سایر نقاط جهان دارد. بررسی «دنیای اقتصاد» حاکی از افت قیمت فرآورده‌ها همراه با ریزش قیمت نفت در یک سال اخیر است. افت قیمت بنزین همگام با قیمت نفت تا اوایل دی 93 مشاهده می‌شود. در ادامه اما رشد بیشتر قیمت بنزین باعث افزایش فاصله تغییرات قیمتی آن با نفت شده است. این موضوع به کاهش خرید ماده اولیه و از سوی دیگر افزایش بهای فروش محصولات اشاره دارد. این موضوع باعث افزایش حاشیه سود شرکت‌های تصفیه کننده در دیگر نقاط جهان در ماه‌های اخیر شده است.

بخش عمده‌ای (تا حدود 60 درصد) از فروش کل پالایشی‌ها به دو محصول بنزین و نفت گاز اختصاص دارد. بر این اساس، نوسانات شدید قیمت نفت در یک سال گذشته اثرات زیادی را روی قیمت جهانی این محصولات نیز گذاشته است.

قیمت‌گذاری مواد اولیه و محصولات عمده پالایشی‌های کشور توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی صورت می‌گیرد. بر اساس تبصره 2 قانون بودجه کشور در سال 93 و آیین نامه اجرایی آن، نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها معادل 95‌درصد بهای صادراتی نفت مشابه (با در نظر گرفتن کیفیت) در هر ماه شمسی محاسبه می‌شود، مبنای قیمت آزاد فرآورده‌ها نیز براساس میانگین وزنی قیمت‌های وارداتی یا صادراتی هم کیفیت (بر اساس یک الگوی تدریجی) یا متوسط ماهانه قیمت‌های هم‌کیفیت صادراتی خلیج فارس تعیین می‌شود. در این شرایط، کمتر بودن کیفیت محصولات و همچنین ابلاغ قیمت‌ها بر‌خلاف انتظارات موجود این شرکت‌ها موجب کاهش شدید سودآوری در پایان سال 93 شد.

این موضوع اعتراض مدیران این شرکت‌ها را به دنبال داشت، حتی برخی از این شرکت‌ها اقدام به انتشار چند صورت پیش‌بینی سود بر اساس مفروضات مختلف کردند. در این خصوص، قیمت بنزین و نفت‌گاز در شرکت‌های پالایشی داخلی به ترتیب با افت 18 و 15 درصدی نسبت به قیمت‌های سال 92 همراه شده است. برای پیش‌بینی سال جدید نیز برخی شرکت‌ها نرخ‌ها را نسبت به سال 93 در مقادیر کمتری در نظر گرفته‌اند. برخی نیز با خوش‌بینی به رشد اندک قیمت‌ها، پیش‌بینی فروش خود را با افزایش قیمت در نظر گرفته‌اند. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» از صورت‌های مالی شرکت‌ها در جدول بالا خلاصه شده است. بر این اساس، مدیران‌عامل این شرکت‌ها به‌عنوان مسوولان تهیه این اطلاعات بر‌اساس پیش‌بینی‌ها از روند آتی قیمت نفت و دیگر محصولات صورت‌های پیش‌بینی سود منتهی به پایان اسفند 94 را ارائه داده‌اند.

سود پالایشی‌ها؛ دستخوش تغییرات نرخ ارز

نرخ تسعیر ارز برای خرید و فروش نفت و فرآورده‌ها بر اساس نرخ مبادله‌ای در نظر گرفته می‌شود. در این خصوص، همراه با جهش قیمت دلار در سال‌های 91 و 92 شاهد افزایش سودآوری شرکت‌های پالایشی در این سال‌ها بودیم. در این خصوص، می‌توان به رشد بیش از 180 درصدی سود خالص شرکت پالایش نفت بندرعباس در سال 92 نسبت به سال 91 اشاره کرد. به این ترتیب، افزایش هم‌زمان مقدار فروش و بهای تمام شده کالا موجب افزایش سود ناخالص این شرکت‌ها در سال‌های مزبور شد.

در نتیجه، بازگشایی نماد «شبندر» در اوایل شهریور سال 92، پس از تعدیل پیش‌بینی سهم، با جهش قیمتی مواجه شد که اثر مثبت بیش از 1600 واحدی (معادل 6/ 2 درصد) را بر شاخص کل گذاشت. این موضوع نیز کاملا به تغییرات نرخ ارز بر سودآوری شرکت‌های پالایشی اشاره دارد. در شرایط فعلی نیز نرخ دلار مبادله‌ای تا سطح 3 هزار تومان رشد داشته است، بر اساس سیاست‌های بانک مرکزی در جهت یکسان‌سازی نرخ ارز و فاصله حدود 400 تومانی نرخ دلار در بازار آزاد و مبادله‌ای، کاهش نرخ ارز مبادله‌ای دور از انتظار است.

مشکلات «کیفی» پالایشی‌ها

مشکل اساسی که پالایشی‌ها در سال 93 با آن درگیر بودند و موجب توقف طولانی مدت نمادهای این گروه شد، الزام این شرکت‌ها به انجام طرح‌های کیفی‌سازی محصولات بود. کیفیت کمتر محصولات پالایشی نسبت به استانداردهای موجود (یورو 4 و یورو 5)، باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی برای این شرکت‌ها بود.

بر‌اساس ابلاغیه مورخ 10/ 2/ 1393 هیات‌ دولت، وزارت نفت مکلف به استانداردسازی سوخت بر‌اساس برنامه 36 ماهه شد. به این ترتیب، امکان ارائه سوخت‌های پرگوگرد پس از اتمام برنامه امکان پذیر نبود، در نتیجه، برای حفظ بازار این شرکت‌ها ملزم به انجام طرح‌های کیفی‌سازی شدند. در این شرایط، قیمت‌های خرید از سوی شرکت پالایش و پخش با در نظر گرفتن کیفیت محصولات به پالایشگاه اعلام شد. افت قیمت‌های خرید از این جهت به شدت در روند سودآوری شرکت‌های پالایشی اثرگذار بود که این موضوع اعتراض پالایشی‌ها را به دنبال داشت. همچنین، مدت زمان در نظر گرفته شده برای انجام این طرح‌ها نسبت به برآوردهای این شرکت‌ها کمتر بود، در نتیجه، حذف سهم این شرکت‌ها از بازار نیز نگرانی‌هایی را به دنبال داشت. به این ترتیب، در یک دوره طولانی مدت کلیه نمادهای پالایشی متوقف بود.

پس از رایزنی‌های متعدد پالایشی‌ها در پایان دی ماه سال گذشته تبصره‌ای به مصوبه قبلی اضافه شد. بر این اساس، در صورتی‌که این شرکت‌ها حداکثر در یک دوره پنج ساله شاخص کیفی‌سازی را بر اساس استانداردهای وزارت نفت ارتقا بخشد و همچنین، در هر سال مالی 30 درصد از سود خالص خود را برای اجرای طرح کیفی‌سازی منظور کند، وزارت نفت مکلف است، مبنای محاسبه قیمت فرآورده‌های اصلی را بدون در نظر گرفتن طرح کیفی‌سازی و مطابق سال 92 اعمال کند. این موضوع تا حدودی از نگرانی‌های سهامداران پالایشی کاست. با این حال، کاهش قیمت نفت و محصولات و همچنین ابلاغ قیمت‌ها برخلاف انتظارات پالایشی‌ها موجب ریزش سودآوری این شرکت‌ها شد. این موضوع در کنار بازگشایی دیرتر از موعد این نمادها در روزهای پایانی سال 93 ریزش بیش از 5 درصدی شاخص را به همراه داشت.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد/ 21 شهریور 94