آیا سپرده‌های بانکی می‌توانند پشتوانه بازار سرمایه شوند؟

اقتصاد ایران بانک‌‌محور است. کمتر اقتصاددانی است که این موضوع را تأیید نکند و برای پیشبرد طرح‌های کشور شبکه بانکی را پیشنهاد ندهد. تجربه‌ دهه‌های گذشته نشان می‌دهد اقتصاد ایران باید در بخش تأمین مالی، بازار سرمایه را جایگزین شبکه بانکی کند. اکنون بار اصلی تامین مالی طرح‌های دولتی و بخش خصوصی با تسهیلات شبکه بانکی است، درحالی‌که بسیاری از کارشناسان معتقدند اعتماد به بازار سرمایه می‌تواند تا حد زیادی اقتصاد را به سمت پویایی و رشد هدایت کند.

 از زمستان سال گذشته که بازار بورس داغ شد و بسیاری از مردم به منظورحفظ ارزش داراییهای خود و سود بیشتر وارد آن شدند، این فرصت برای صاحبان طرح‌هایی فراهم شد که برای پیشبرد اهداف خود از منابع مالی کافی برخوردار نیستند و اکنون بهترین زمان برای اجرای کار برایشان فراهم شده است. هر چند بخش خصوصی می‌تواند از این فرصت استفاده کند، اما باید توجه داشت دولت هم می‌تواند به عنوان یک بازیگر بزرگ اقتصادی از این فرصت بهره لازم را ببرد. اخیراً دولت با   واگذاری بخشی از سهام شرکت های تحت مالکیت یا نفوذ خود در بازار سرمایه قصد تأمین مالی برای برخی از هزینه‌های خود را داشت، اما این منابع به احتمال زیاد یا در بخش جاری دولت هزینه خواهد شد، یا اصلاً وارد فاز سرمایه‌گذاری و توسعه‌ای نمی‌شود. شاید دلیل مخالفت نمایندگان کارگری با واگذاری شستا هم نگرانی ازاین احتمال بود که درنهایت بخشی از این سهام به مردم عرضه شد. با اجرای این طرح برخی کارشناسان پیشنهاد دادند طرح‌های عمرانی، پتروپالایشگاهی و پتروشیمی که نیازمند تأمین مالی است، از طریق بازار سرمایه انجام شود. البته بر کسی پوشیده نیست که دولت در شرایط فعلی از کمبود درآمد رنج می‌برد و درآمدهای نفتی که روی آن حساب باز کرده بود، محقق نشده، که این موضوع در همه ابعاد اقتصاد تأثیر می‌گذارد.

اخیراً صحبت‌هایی مبنی بر کاهش نرخ سود بانکی یا دریافت مالیات از سود سپرده مطرح می‌شود، اما نگاهی به تاریخچه انجام کار نشان می‌دهد کشور خاطرات خوبی را تجربه نکرده و هر بار که این اتفاق افتاده، اقتصاد ایران با چالش‌هایی روبه‌رو شده است. در سال 96 زمانی که مسعود کرباسیان وزیر امور اقتصادی و دارایی بود، تیم اقتصادی دولت تصمیم گرفت نرخ سود بانکی را کاهش دهد. سرانجام در شهریورماه آن سال این اتفاق افتاد که تبعات آن چهار ماه بعد در اواخر دی و اوایل بهمن خودش را نشان داد. بسیاری از مردم که سرمایه‌های خود را نزد بانک گذاشته بودند، با خارج کردن آن‌ها از شبکه بانکی، وارد بازار ارز و طلا شدند. هر چند کارشناسان معتقدند سپرده بانکی نوعی خلق پول است، اما در شرایط رکود تورمی اقتصاد ایران ابتدا باید زیرساخت کاهش نرخ انجام می‌شد و سپس کار به مرحله اجرا می‌رسید. نقدینگی خارج‌شده از بانک‌ها تازیانه به دست روی اسب گرانی می‌دوید و خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم ها هم سرعت آن را بیشتر کرد.

طبق آخرین گزارش بانک مرکزی میزان سپرده‌ها در اسفندماه سال 98 نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن حدود 32 درصد رشد داشته که پیش‌بینی می‌شود این رشد طی امسال رخ ندهد، به این دلیل که مردم به بازار سرمایه اقبال بیشتری نشان می‌دهند. در این‌باره با کارشناسان حوزه بانکی گفت‌وگو کردیم.

احتمال تغییر نرخ سود

بهمن عبداللهی، عضو شورای پول و اعتبار، در گفت‌وگویی که با «وخارزم» داشت، از احتمال کاهش نرخ سود بانکی خبر داد و گفت: در آخرین جلسه شورای پول و اعتبار پیشنهادی مبنی بر کاهش نرخ سود بانکی مطرح شد که برخی کارشناسان با این موضوع موافق و برخی مخالفت کردند. استدلال برخی اعضا این است که به منظور کمک به بخش تولید کشور باید نرخ سود تسهیلات و نرخ بهره پایین بیاید تا نقدینگی به سمت تولید هدایت شود، و برخی دیگر این کار را عاملی برای سرعت گردش پول می‌دانند و معتقدند ممکن است تورم را به دنبال داشته باشد.

رئیس اتاق تعاون ایران با اشاره به این‌که اکنون سودده‌ترین بازار، بورس است، گفت: باید درصدد انجام اقداماتی در راستای هدایت پول‌های سرگردان به این بازار باشیم، تا هم واحدهای تولیدی از آن بهره ببرند و هم به تسهیلات بانکی نیاز نداشته باشند.

او به مزایای تأمین مالی شرکت‌ها از طریق بازار سرمایه اشاره کرد و گفت: شرکت‌ها به منظور تأمین سرمایه در گردش از تسهیلات بانکی استفاده می‌کنند که هزینه زیادی را به آن‌ها تحمیل خواهد کرد، اما اگر از طریق بورس تأمین مالی انجام شود، نه‌تنها سود به عنوان دریافت تسهیلات پرداخت نمی‌شود، بلکه مدیران برای حفظ سوددهی شرکت تلاش می‌کنند تا سهام‌داران بیشتری را جذب کنند.

عبداللهی در ادامه تأکید کرد: در اقتصاد ایران که بانک‌محور است، تغییر رویکرد تأمین مالی از طریق بازار سرمایه کمی سخت خواهد بود، اما نتایج مطلوبی را به دنبال خواهد داشت. در این صورت دولت تصمیم می‌گیرد با عرضه سهام بانک‌های دولتی در بورس به توان تسهیلات‌دهی خود بیفزاید.

عضو شورای پول و اعتبار معتقد است با توجه به سودده بودن بازار سرمایه، مردم کمتر به سپرده‌گذاری در بانک تمایل دارند و اغلب افراد دارای سرمایه ترجیح می‌دهند پول خود را وارد بازاری کنند که سود بیشتری می‌دهد. طبق بررسی‌های انجام‌شده در سه ماه گذشته، بازار بورس درمجموع  بیش از صددرصد سود نصیب سهام‌داران خود کرده، که این موضوع باعث شده هر روز شاهد ورود افراد جدید به بازار سرمایه باشیم.

رشد نرخ سود زیر چتر بانک مرکزی

کامران ندری، عضو هیئت علمی پژوهشکده پولی و بانکی، به «وخارزم» گفت: اکنون بانک‌ها وضعیت مطلوبی ندارند و در اقتصادی که تورم 30 درصدی دارد، تسهیلات 18 درصد و سود سپرده 15 درصدی می‌دهند. این در حالی است که بحث بر سر افزایش نرخ سود بانکی به منظور حفظ نقدینگی در شبکه بانکی ادامه دارد، که تاکنون نتیجه‌ای نداشته است. تجربه نشان داده هر بار که نقدینگی از شبکه بانکی خارج شده، بازارهای طلا و سکه با مشکل نوسانی و رشد قیمت روبه‌رو شده‌اند، که نتیجه آن کاهش ارزش پول ملی است. از این‌رو بانک‌ها صاحبان سرمایه را به سپرده‌گذاری در صندوق‌های سرمایه‌گذاری ترغیب می‌کنند تا پول در این بخش باقی بماند.

رئیس گروه اقتصاد اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی با بیان این‌که در شرایطی که تورم کشور بالاست، افزایش نرخ سود کاری منطقی است، تأکید کرد: افزایش نرخ سود بانکی باید با هماهنگی بانک مرکزی انجام شود تا بانک‌ها به سرنوشت مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز دچار نشوند. مؤسسات مالی غیرمجاز با اعطای سود‌های بالاتر از عرف به سپرده‌گذاران به هزینه‌های خود افزودند و مسیر خلق پول را باز کردند و درنهایت ورشکست شدند.

ندری با اشاره به این‌که استانداردهای نظام بانکی در ایران با جهان تفاوت دارد، گفت: به نظر می‌رسد سازوکار تعیین نرخ سود بانکی در اقتصاد ایران مشکلاتی دارد و اگر در بانک‌ها نرخ سود با افزایش همراه باشد، به معنای گران بودن قیمت تمام‌شده پول است که تأثیر مستقیمی در بازار دارد. در این صورت بانک مرکزی اگر قصد دارد نرخ سود را با توجه به شرایط فعلی افزایش دهد، باید به ‌صورت هدفمند و مشخص گام بردارد و با اعمال سیاست پولی، نرخ را اعمال کند، به‌طوری‌که تا وقتی شرایط اقتصادی ایجاب می‌کند، نرخ را افزایش دهد و در غیر این صورت، نرخ را به سمت کاهشی پیش ببرد.

به گفته وی، اگر افزایش نرخ سود در شبکه بانکی با هماهنگی بانک مرکزی که مرکز سیاست‌گذاری پولی و ارزی کشور است، باشد و با کنترل کامل انجام شود و مدت زمان اجرای آن موقتی باشد، ایرادی ندارد، و اگر این روش اجرا نشود، مشکلاتی به وجود می‌آورد که جبران آن را سخت می‌کند.

این کارشناس بانکی معتقد است اگر افزایش نرخ سود بانکی با هماهنگی بانک مرکزی انجام شود، منجر به راه افتادن ماراتن سوددهی بین بانک‌ها می‌شود، که نتیجه آن رشد تورم و خلق پول بیشتر در کشور است. به همین منظور افزایش نرخ سود بانکی باید در چهارچوب سیاست‌های پولی مشخصی باشد.

ندری در ادامه گفت: نرخ سود بانکی ارتباط مستقیمی با نرخ تورم دارد و در صورت افزایش نرخ تورم، سود بانکی رشد می‌کند و با کاهش آن پایین می‌آید. زمانی که نرخ تورم به 10 درصد رسیده بود، همه کارشناسان هشدار دادند که در صورت کاهش ندادن نرخ سود سپرده بانکی، کشور دچار مشکلاتی خواهد شد که شاید کسی نتواند به آن پاسخ دهد. در دولت یازدهم تورم تک‌رقمی شد، اما وزیر وقت اقتصاد، آقای طیب‌نیا، حاضر به انجام این کار نشد، تا این‌که آقای کرباسیان، وزیر اقتصاد دولت دوازدهم، این کار را انجام داد که کمی دیر شده بود و یک‌باره خروج نقدینگی از شبکه بانکی را به دنبال داشت. در سال 96 نرخ سود بانکی از 18 درصد به 15 درصد کاهش یافت که یک‌باره نقدینگی از این بازار به سمت بازار طلا و دلار هدایت شد. اگر دولت قصد هدایت سرمایه مردم به بخش تولید را دارد، بهتر است نظارت خود را در بازار سرمایه افزایش دهد تا مردم که اکنون رغبت بیشتری برای حضور در این بازار دارند، هم به تولید کشور کمک کنند و هم خودشان منتفع شوند.

منبع: فصلنامه وخارزم- تابستان 99