علی ابراهیم نژاد

در روزهای اخیر، سازمان بورس خبر از ورود قراردادهای آتی سبد سهام به بورس تهران داده است. اهمیت معرفی ابزارهای جدید به بازار سرمایه کشورمان که گزینه‌های سرمایه‌گذاری بسیار محدودی را در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهد بر کسی پوشیده نیست.

در عین حال، تجربه ناموفق راه‌اندازی بازار آتی سهام در گذشته، بسیاری از فعالان بازار را نسبت به موفقیت ابزار آتی سبد سهام نیز دچار تردید کرده است. این تردید و نگرانی، البته بیجا نیست و معرفی موفقیت‌آمیز یک ابزار مالی جدید، پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های بی‌شماری دارد. این موضوع، به دلایلی که در این مجال نمی‌گنجد، به خصوص در بازارهای در حال توسعه مانند بورس تهران در مقایسه با بازارهای توسعه‌یافته به مراتب پیچیده‌تر و پرچالش‌تر است. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال‌های 1989 تا 2000 نزدیک به نیمی از ابزارهای مشتقه‌ای که در بازارهای در حال توسعه معرفی شده‌اند، در کمتر از سه سال به دلیل عدم موفقیت، به‌طور کامل از بازار کنار گذاشته شده‌اند. تنها تعداد اندکی از این قراردادها در بازارهای در حال توسعه به موفقیت قابل توجه و حجم معاملات بالا دست می‌یابند که شاید استثنایی‌ترین نمونه، قرارداد آتی شاخص بورس کره جنوبی (KOSPI200) است که در سال 2012 ششمین قرارداد آتی پرمعامله جهان شناخته شد.

به این ترتیب، معرفی موفقیت‌آمیز ابزارهای نوین مالی از جمله قرارداد آتی سبد سهام مستلزم شناخت دقیقی از عوامل موثر در موفقیت ابزارهای نوین مالی است. در یک نگاه ساده، می‌توان فعالان بازار ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی را به دو دسته پوشش‌دهندگان ریسک (Hedgers) و سفته‌بازان (Speculators) تقسیم کرد. پوشش‌دهندگان ریسک افراد یا نهادهایی هستند که به دلیل شرایط خاص خود مانند حوزه فعالیت صنعتی یا سبد سرمایه‌گذاری خود مایل به کاهش ریسک از طریق ابزارهای مشتقه هستند. در مقابل، سفته‌بازان افرادی هستند که به دنبال تحمل ریسک بیشتر به امید کسب بازده هستند. یک ابزار مشتقه در واقع کانالی برای انتقال ریسک میان این دو گروه است.

مثلا یکی از این تدابیر این است که سبد سهامی که قرارداد روی آن بسته می‌شود، حتی الامکان نزدیک به سبد کلی بازار باشد و تا حد زیادی نوسانات شاخص کل بازار را دنبال کند. به این ترتیب، طیف گسترده تری از سرمایه‌گذاران تمایل به استفاده از آن را خواهند داشت. علاوه برآن، استفاده از بازارگردانان حرفه‌ای می‌تواند تا حد زیادی به نقدشوندگی معاملات کمک کند و به سرمایه‌گذاران امکان خرید و فروش در شرایط خوب و بد بازار را بدهد. نکته پایانی اینکه یکی از عوامل کمک‌کننده به موفقیت ابزارهای مشتقه، وجود بازار فعال و نقدشونده برای دارایی است که قرارداد مبتنی بر آن طراحی شده است (underlying asset). به‌عنوان مثال، در اکثر شاخص‌های بورسی که قراردادهای آتی فعال و پرمعامله دارند، معمولا یک صندوق قابل معامله (ETF) فعال و نقدشونده نیز وجود دارد که سرمایه‌گذاران می‌توانند به سادگی آن را خرید و فروش کنند. بنابراین، به نظر می‌رسد وجود یک ETF متناظر با قرارداد آتی سبد سهام می‌تواند تا حد زیادی در موفقیت آن تاثیرگذار باشد.

در مجموع، امید می‌رود با معرفی موفقیت‌آمیز این قرارداد، راه برای ورود سایر ابزارهای نوین مالی به بورس کشورمان هموار شود.

اما بررسی‌ها نشان می‌دهند آنچه در موفقیت یک ابزار نوین مالی اهمیت بالاتری دارد، جذابیت آن برای پوشش‌دهندگان ریسک است، زیرا در صورت تمایل پوشش‌دهندگان ریسک به استفاده از ابزار معرفی شده، به‌طور طبیعی سفته‌بازان با هدف کسب سود در سمت دیگر قرارداد قرار خواهند گرفت و یک بازار نقدشونده شکل می‌گیرد. در قراردادهای آتی سبد سهام، پوشش‌دهندگان ریسک عمدتا شامل مدیران سبدهای سرمایه‌گذاری هستند. به‌عنوان مثال، مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک با هدف کاهش ریسک نوسانات ارزش سبد خود می‌توانند بخشی از دارایی خود را با استفاده از قراردادهای آتی سبد سهام بیمه کنند. اما عامل تعیین‌کننده در میزان تمایل پوشش‌دهندگان ریسک به استفاده از قراردادهای آتی این است که آنها بتوانند با حداقل هزینه ریسک خود را پوشش دهند. منظور از هزینه، علاوه بر کارمزد معاملاتی، هزینه ناشی از وجه تضمین قراردادها و نیز هزینه‌های ناشی از نقدشوندگی معاملات قرارداد است. بنابراین، دو اقدام نسبتا بدیهی برای استقبال هرچه بیشتر از قراردادهای آتی سهام، تعیین کارمزد معاملاتی حداقل و وجه تضمین منطقی برای این قراردادها است. به علاوه، لازم است با تدابیر مختلفی تلاش شود که بازاری نقدشونده برای این قرارداد ایجاد شود تا فعالان بازار اطمینان یابند در هر زمان می‌توانند به سرعت قرارداد را خرید و فروش کنند.

منبع: اقتصاد نیوز